A. KIẾN THỨC CƠ BẢN

I. Tác giả:

Bằng Việt, tên khai sinh là Nguyễn Việt Bằng, sinh năm 1941, quê ở huyện Thạch Thất, tỉnh Hà Tây. Bằng Việt làm thơ từ đầu những năm 60 và thuộc thế hệ các nhà thơ trưởng thành trong thời kì kháng chiến chống Mĩ. Hiện nay ông là chủ tịch Hội liên hiệp Văn học nghệ thuật Hà Nội.

II. Tác phẩm:

1. Hoàn cảnh sáng tác:

Bài thơ được sáng tác năm 1963, khi tác giả đang là sinh viên ngành luật ở nước ngoài. Bài thơ đã được đưa vào tập thơ Hương cây – Bếp lửa (1968), tập thơ đầu tay của Bằng Việt và Lưu Quang Vũ.

2. Khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật:

- Nội dung: Qua dòng hồi tưởng và suy ngẫm của người cháu đã trưởng thành, bài thơ Bếp lửa gợi lại những kỉ niệm đầy xúc động về người bà và tình bà cháu, đồng thời thể hiện lòng kính yêu trân trọng và biết ơn của người cháu đối với bà, cũng là đối với gia đình, quê hương, đất nước.

- Nghệ thuật: Bài thơ đã kết hợp nhuần nhuyễn giữa biểu cảm với miêu tả tự sự và bình luận. Thành công của bài thơ còn là sự sáng tạo hình ảnh bếp lửa gắn liền với hình ảnh người bà, làm điểm tựa khơi gợi nên những kỉ niệm, cảm xúc, suy nghĩ về bà và tình cảm bà cháu.

- Mạch cảm xúc: Bài thơ là lời tâm sự của người cháu hiếu thảo ở phương xa gửi về người bà. Bài thơ được mở ra với hình ảnh bếp lửa, từ đó gợi về những kỉ niệm tuổi thơ sống bên bà tám năm ròng, làm hiện lên hình ảnh người bà tảo tần, ngày đêm chăm sóc, lo toan, vất vả và tình yêu thương trìu mến dành cho đứa cháu. Từ những kỉ niệm, đứa cháu nay đã trưởng thành, dần suy ngẫm và thấu hiểu về cuộc đời bà, về lẽ sống giản dị mà cao quí của bà. Cuối cùng, người cháu ở nơi phương xa muốn gửi niềm mong nhớ về với bà. Mạch cảm xúc bài thơ đi từ hồi tưởng đến hiện tại, từ kỉ niệm đến suy ngẫm.

3. Bố cục:

Khổ thơ đầu tiên: Hình ảnh bếp lửa khơi nguồn cho dòng cảm xúc hồi tưởng về bà.

Bốn khổ thơ tiếp theo: Những kỉ niệm thơ ấu bên bà và bếp lửa.

Khổ thơ thứ 6: Những suy nghĩ của tác giả và bà và hình ảnh cuộc đời bà.

Khổ thơ cuối: Nỗi nhớ của cháu về bà và bếp lửa.

B. PHÂN TÍCH TÁC PHẨM

1. Hình ảnh bếp lửa khơi nguồn cho dòng cảm xúc hồi tưởng về bà:

- Bếp lửa “chờn vờn sương sớm”. Gợi tả hình ảnh bếp lửa có thật được cảm nhận bằng thị giác ẩn hiện trong sương sớm.

- Bếp lửa “ấp iu”. Gợi nên đôi bàn tay dịu dàng, kiên nhẫn, khéo léo và tấm lòng chăm chút của người nhóm lửa.

- Điệp ngữ “một bếp lửa” kết hợp cùng từ láy “chờn vờn, ấp iu” gợi lên hình ảnh sống động, lung linh của bếp lửa gần gũi, thân thuộc trong mỗi gia đình người Việt Nam xưa.

- Hình ảnh bếp lửa rất tự nhiên đã đánh thức dòng hồi tưởng của cháu về bà - người nhóm lửa mỗi sớm mai - một hình ảnh trong các bài thơ lúc nào cũng chập chờn, lay động “Cháu thương bà biết mấy nắng mưa”. Trong lòng đứa cháu đi xa trào dâng một cảm xúc thương bà mãnh liệt, thương người bà lặng lẽ, âm thầm trong khung cảnh “biết mấy nắng mưa”, “thương” - “bà”, hai thanh bằng đi liền nhau tạo ra âm vang như ngân dài xao xuyến, như nỗi nhớ trải dài của người cháu dành cho bà.

2. Những kỉ niệm thơ ấu bên bà và bếp lửa:

- Tuổi thơ của tác giả có nhiều gian khổ, thiếu thốn, nhọc nhằn.

- Thành ngữ “Đói mòn đói mỏi” - cái đói kéo dài làm mệt mỏi, kiệt sức, con ngựa gầy rạc cùng hình ảnh người bố đánh xe gầy khô,... gợi nên nỗi xót xa, ám ảnh về nạn đói khủng khiếp năm 1945 trước ngày cả nước ta vùng lên giành chính quyền. Quá khứ hiện về với hình ảnh những người chết đói đầy trên đường làng. Với những hình ảnh hết sức tiêu biểu, tác giả đã gợi cho ta thấy một quá khứ tang thương đầy những thảm cảnh của dân tộc gắn liền với số phận những người dân mất nước trong đó có cả tác giả, để nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay.

- Khi nhớ về kỉ niệm, dòng hồi tưởng còn gắn với âm thanh của tiếng chim tu hú. Âm thanh quen thuộc của chốn đồng quê mỗi độ hè về cứ vang vọng, cuộn xoáy trong lòng người con xa xứ. Có 11 câu thơ mà âm thanh ấy vang vọng đến 5 lần, khi thảng thốt, khắc khoải, có lúc lại mơ hồ văng vẳng từ những cánh đồng xa. Điệp ngữ và câu hỏi tu từ đã tạo nên những cung bậc khác nhau của âm thanh. Tất cả gợi lên không gian mênh mông, bao la, buồn vắng đến lạnh lùng. Trong những cung bậc khác nhau của âm thanh tiếng chim tu hú, tâm trạng của người cháu mỗi lúc một trở nên da diết, mạnh mẽ hơn. Bên cạnh bếp lửa hồng, bên cạnh âm thanh của tiếng chim tu hú, hai bà cháu gắn bó chia sẻ, chắt chiu những tình cảm ấm nồng suốt 8 năm ròng.

- Tám năm ấy, bà bảo, bà dạy, bà chăm đã diễn tả một cách sâu sắc, thấm thía tấm lòng đôn hậu, tình yêu thương bao la, sự chăm chút của bà đối với đứa cháu nhỏ. Từ “bà” và “cháu” được điệp lại 4 lần gợi tả tình bà cháu quấn quít, yêu thương. Bà hiện lên ấm áp, tần tảo, chịu thương, chịu khó. Bà luôn là chỗ dựa vững chắc cho cháu, thay thế và lấp đầy tất cả. Bà là sự kết hợp cao quý giữa tình cha, nghĩa mẹ, ơn thầy.

- Hình ảnh người bà càng hiện lên rõ nét, cụ thể với những phẩm chất cao quý. Trong những năm tháng chiến tranh khó khăn và ác liệt ấy, cơ hàn rồi đến giặc giã, thế nhưng bà vẫn bình tĩnh, vững lòng, đinh ninh là chỗ dựa tinh thần vững chắc cho cháu. Vẫn chỉ có hai bà cháu sớm hôm và bà vẫn vững lòng trước mọi tai họa, mọi thử thách khốc liệt của chiến tranh, làm tròn nhiệm vụ hậu phương để người đi xa công tác được yên lòng.

- Như vậy mạch cảm xúc xen kẽ lời kể, giọng điệu ngôn ngữ, hình ảnh thơ cứ lan tỏa dần, rõ dần lên giọng thơ chuyển từ trữ tình sang tự sự. Đó là giọng kể thủ thỉ, tâm tình, rất nhỏ, rất nhẹ. Làm cho dòng cảm xúc miên man và để lại những dấu ấn sâu đậm về người bà. Lời bà văng vẳng bên tai, vẫn đinh ninh trong lòng cháu. Người cháu trong bài thơ tuy phải sống xa cha mẹ, tuy tuổi thơ cực kì thiếu thốn nhưng em thật hạnh phúc trong vòng tay yêu thương của bà.

- Hình ảnh bếp lửa được thay thế bằng hình ảnh ngọn lửa mang ý nghĩa ẩn dụ, tượng trưng cho ánh sáng, hơi ấm và sự sống. Cái bếp lửa mà bà nhen sớm sớm, chiều chiều không phải chỉ bằng nhiên liệu người ta vẫn thường dùng nhóm lửa mà đã sáng bừng lên ngọn lửa bất diệt, ngọn lửa của tình yêu thương luôn ủ sẵn trong lòng bà, ngọn lửa của niềm tin dai dẳng, ngọn lửa thắp sáng lên niềm tin, ý chí, hi vọng và nghị lực. Điệp ngữ “một ngọn lửa” nhấn mạnh tình yêu thương ấm áp bà dành cho cháu. Phải chăng chính ngọn lửa lòng bà đã nhen lên trong tâm hồn cháu ý chí, nghị lực và một tình yêu cuộc sống, một niềm tin tươi sáng về ngày mai. Đó là biểu hiện của sức sống muôn đời bất diệt mang niềm yêu thương, ý chí, nghị lực, niềm tin của bà truyền cho cháu. Khái quát hơn, đó là ý chí, là nghị lực, là niềm tin của cả một dân tộc trong thời kì lịch sử vô cùng khó khăn, chính niềm tin về một ngày mai hòa bình, một ngày mai tươi sáng và một tương lại tốt đẹp hơn đang chờ phía trước. Hình ảnh của bà trong tâm hồn nhà thơ không chỉ là người thắp lửa giữ lửa mà còn là người truyền lửa. Ngọn lửa ấy là ngọn lửa niềm tin, ngọn lửa sức sống truyền đến các thế hệ mai sau.

3. Những suy nghĩ của tác giả và bà và hình ảnh cuộc đời bà:

- Cuộc đời bà là một cuộc đời đầy gian truân, vất vả, nhiều lận đận, trải qua nhiều nắng mưa tưởng như không giờ dứt. Hình của bà cũng là hình ảnh của bao người phụ nữ Việt Nam giàu đức hi sinh dù gian truân vất vả vẫn sáng lên tình yêu thương dành cho con, cho cháu, cho đất nước muôn đời.

- Trong khổ thơ thứ sáu, điệp từ “nhóm” được nhắc đi nhắc lại tới bốn lần và mang những ý nghĩa khác nhau.

- Từ “nhóm” đầu tiên: “Nhóm bếp lửa ấp iu nồng đượm” - nhóm là động từ thể hiện một hành động làm cho lửa bén, cháy lên ngọn lửa và một bếp lửa hoàn toàn có thật có thể cảm nhận bằng mắt thường để xua tan đi cái lạnh giá của mùa đông khắc nghiệt để nấu chín thức ăn và đó là một bếp lửa rất bình dị. Nó có mặt ở mọi gian bếp của làng quê Việt Nam.

- Thế nhưng từ “nhóm” trong những câu thơ sau: “Nhóm niềm yêu thương khoai sắn ngọt bùi - Nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui - Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ” - từ nhóm lại mang ý nghĩa ẩn dụ. Với tác giả, bà đã nhóm lên, đã khơi dậy niềm yêu thương, những kí ức đẹp, có giá trị trong cuộc đời mỗi con người. Bà đã truyền hơi ấm tình người, khơi dậy trong tâm hồn cháu tình yêu thương ruột thịt, tình cảm sẻ chia, tình đoàn kết với hàng xóm láng giềng và rộng ra nữa là tình yêu quê hương đất nước. Và cũng chính từ hình ảnh bếp lửa, bà đã khơi dậy cả những kí ức, kỉ niệm tuổi thơ ấu trong cháu để cháu luôn nhớ về nó cũng có nghĩa là nhớ về cội nguồn, nhớ về đất nước quê hương, nhớ về dân tộc mình. Hình ảnh bếp lửa đơn sơ giản dị đã mang ý nghĩa khái quát trở thành ngọn lửa trong trái tim - một ngọn lửa ẩn chứa niềm tin và sức sống của con người Việt Nam.

Câu thơ cảm thán cuối cùng sử dụng cấu trúc đảo thể hiện sự ngạc nhiên, ngỡ ngàng như khám phá ra một điều kỳ diệu giữa cuộc đời bình dị. Từ ngọn lửa của bà, cháu nhận ra cả một niềm tin dai dẳng về ngày mai, cháu hiểu được linh hồn của một dân tộc vất vả, gian lao mà tình nghĩa.

4. Nỗi nhớ của cháu về bà và bếp lửa:

- Khổ thơ cuối là lời tự bạch của người cháu đi xa, khi đã trưởng thành nhà thơ thấu hiểu và mong muốn làm nổi bật lên sức mạnh cội nguồn ấy. Khoảng cách về không gian, thời gian với khói trăm tàu, lửa trăm nhà, niềm vui trăm ngả vẫn không thể làm cháu lãng quên ánh sáng và hơi ấm từ bếp lửa của bà, của quê hương, không thể quên được những lận đận đời bà, tấm lòng ấm áp của bà, những tận tụy hy sinh vì tình nghĩa của bà... Đó là đạo lý thủy chung cao đẹp của con Việt Nam được nuôi dưỡng trong mỗi tâm hồn con người từ thuở ấu thơ.

- Bài thơ được kết thúc bằng câu hỏi tu từ: “Sớm mai này bà nhóm bếp lên chưa?”. Câu hỏi ấy gợi cho người đọc cảm nhận như có một nỗi nhớ khắc khoải, thường trực, một nỗi nhớ đau đáu khôn nguôi, luôn nhớ về bà của tác giả. Nhớ về bà cũng chính là nhớ về quê hương, nhớ về cội nguồn.

- Tình cảm đó cũng đã được thể hiện qua “Đôi dòng tiễn đưa bà nội” mà tác giả viết khi bà qua đời, đó là những tình cảm kính trọng, biết ơn, là nỗi nhớ thương da diết của đứa cháu dành cho người bà kính yêu của mình: