A. KIẾN THỨC CƠ BẢN

I. Tác giả:

- Nguyễn Khuyến (1835 – 1909), hiệu là Quế Sơn, sinh tại quê ngoại nhưng lớn lên và sống chủ yếu ở quê nội: huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam.

- Ông xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo; đỗ đầu 3 kỳ thi ⇒ Tam Nguyên Yên Đỗ.

- Làm quan hơn 10 năm sau đó từ quan sống thanh bạch ở quê nhà.

- Nguyễn Khuyến là người có tài năng, cốt cách thanh cao, có tấm lòng yêu nước thương dân.

II. Tác phẩm:

1. Hoàn cảnh sáng tác:

Câu cá mùa thu (Thu điếu) nằm trong chùm thơ thu: Thu điếu (Câu cá mùa thu), Thu vịnh (Làm thơ mùa thu), Thu ẩm (Uống rượu mùa thu).

2. Khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật:

Giá trị nội dung: Thu điếu là bài thơ Nôm tuyệt tác của đại thi hào Nguyễn Khuyến. Bài thơ đã thể hiện sống động sự hòa hợp giữa vẻ đẹp tĩnh lặng của cảnh sắc thiên nhiên lúc vào thu cùng nỗi lòng u buồn của một con người nặng lòng với đất nước mà phải sống trong cảnh thời cuộc rối ren.

Giá trị nghệ thuật: Tác giả sử dụng ngôn ngữ thi ca Thuần Việt, không có từ nào khó hiểu, tất cả hình ảnh đều được quan sát bằng chính tâm hồn nhạy cảm, bình dị nhưng rất trong sáng và gợi cảm.

B. ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM

1. Cảnh thu vùng đồng bằng Bắc Bộ:

- Cảnh thu được cảm nhận từ gần đến cao xa rồi lại từ cao xa trở lại gần: từ “một chiếc thuyền câu bé tẻo teo” nhìn ra mặt “ao thu lạnh lẽo nước trong veo”, rồi nhìn lên bầu trời “tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt”, nhìn tới “ngõ trúc quanh co khách vắng teo” rồi lại trở về với ao thu, với thuyền câu. Từ khung ao hẹp, không khí và cảnh sắc mùa thu mở ra nhiều hướng thật sinh động.

- Khung cảnh trong Câu cá mùa thu là điển hình cho mùa thu của lành cảnh Việt Nam.

- Màu sắc chủ yếu là màu xanh của nước trong veo, sóng biếc, trời xanh ngắt, ngõ trúc, bèo… hòa cùng với đó là màu vàng của lá rơi. Chính sự hòa phối màu sắc tài tình này đã làm gợi lên cái hồn vĩnh cửu của mùa thu.

- Cảnh vật xung quanh từ ao thu nhỏ, chiếc thuyền câu theo đó cũng bé tẻo teo và bóng dáng con người dường như cũng thu nhỏ lại. Đây chính là nét riêng của làng quê Bắc Bộ, cái hồn dân dã được gợi lên từ khung ao hẹp, từ cánh bèo, từ ngõ trúc quanh co.

- Khung cảnh ấy đẹp nhưng lại tĩnh lặng và mang nét u buồn.

- Không gian yên tĩnh, vắng lặng, thưa người, ít tiếng động: “Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”.

- Các chuyển động khẽ khàng, rất nhỏ và không đủ để tạo nên âm thanh: sóng hơi gợn, mây lơ lửng, lá vàng khẽ đưa vèo.

- Tiếng cá đớp mồi tăng thêm sự im ắng, tĩnh mịch của cảnh vật. Thủ pháp nghệ thuật lấy động tả tĩnh – một thủ pháp rất quen thuộc trong thơ ca cổ Phương Đông: cái tĩnh bao trùm lại được gợi lên từ cái động rất nhỏ là tiếng cá đớp mồi.

2. Tâm sự kín đáo của nhà thơ thông qua cảnh mùa thu:

* Tâm sự được gửi gắm qua bức tranh thiên nhiên đó là sự u hoài, trăn trở, suy tư:

- Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo: vèo chỉ tốc độ nhanh và biến mất trong chốc lát, không phù hợp với từ chỉ mức độ khẽ đưa trước đó ⇒ Tâm sự về thời thế - sự thay đổi quá nhanh của thời thế, thoáng chốc mà giang sơn đã rơi vào tay kẻ thù, ấy thế mà bản thân – một vị đại quan, lại không thể làm gì.

- Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt: phải chăng đây không phải là áng mây đang lơ lửng trôi mà là sự lơ lửng trong tâm trạng, sự băn khoăn, trăn trở về thời cuộc của chính tác giả? Chọn con đường ở ẩn để giữ trọn thanh danh, giữ lấy cái cao khiết như bầu trời kia hay chỉ là cách chạy làng theo cách nói của ông? (Cờ đương đỏ cuộc không còn nước. Bạc chửa thâu canh đã chạy làng).

- Ngõ trúc quanh co khách vắng teo: sự cô đơn, lẻ loi trước thời cuộc nhộn nhịp.

* Tâm sự của nhà thơ thể hiện trực tiếp trong hai câu thơ cuối:

- Hai câu thơ cuối cùng nói về việc câu cá, nhưng thực chất nhà thơ không chú ý đến việc câu cá mà đây chỉ là cái cớ để đón nhận trời thu, cảnh thu vào cõi lòng đang yên tĩnh, vắng lặng của nhà thơ.

- Tĩnh lặng trong sự cảm nhận độ trong veo của nước, hơi gợn tí của sóng, độ rơi khe khẽ của lá, độ lơ lửng của mây. Đặc biệt sự tĩnh lặng trong tâm hồn thi nhân được gợi lên một cách sâu sắc từ âm thanh tiếng động cá đớp mồi dưới chân bèo. Tiếng động rất nhỏ ở ngoại cảnh lại gây ấn tượng đậm đến thế là bởi tâm cảnh đang trong sự tĩnh lặng tuyệt đối.

- Không gian tĩnh lặng đem đến sự cảm nhận về một nỗi cô đơn, uẩn khúc trong tâm hồn nhà thơ: nỗi niềm đau buồn, bất lực trước thực trạng đen tối của đất nước. Trong bức tranh câu cá mùa thu xuất hiện rất nhiều gam màu xanh gợi cảm giác se lạnh: độ xanh trong của nước, độ xanh biếc của sóng, độ xanh ngắt của màu trời. Cái se lạnh của cảnh thu, của ao thu, của cả trời thu như thấm vào tâm hồn nhà thơ hay chính cái se lạnh từ tâm hồn của nhà thơ đã lan tỏa ra cảnh vật xung quanh.