A. KIẾN THỨC CƠ BẢN

I. Tác giả:

- Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858), là người làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tỉnh. Ông xuất thân trong một gia đình quan lại có nề nếp nho phong. Cha là tri phủ Nguyễn Công Tấn, người có tư tưởng phò Lê chống Tây Sơn.

- Ông là người ham học, cần cù say mê học tập nhưng lại lận đận trên con đường thi cử, đến năm 42 tuổi mới đỗ giải nguyên.

- Nguyễn Công Trứ là một bề tôi trung thành của triều đình nhà Nguyễn nhưng ông lại gặp nhiều thăng trầm trong cuộc đời làm quan: có lúc làm đại tướng, có lúc lại bị giáng chức (5 lần).

- Ông là một nhà nho chân chính, một vị quan thanh liêm, luôn yêu nước, thương dân và là người có công với nhân dân ở các vùng Kim Sơn, Tiền Hải. Năm 80 tuổi, ông dâng sớ xin vua đánh giặc cứu nước – năm đó ông mất.

- Nguyễn Công Trứ để lại trên 50 bài thơ, trên 60 bài hát nói, một bài hát phú, một số câu đối (đều bằng chữ Nôm), và một số bài thơ, câu đối bằng chữ Hán.

II. Tác phẩm:

1. Hoàn cảnh sáng tác:

Bài ca ngất ngưởng được sáng tác năm 1848 khi ông đã cáo quan về hưu.

2. Khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật:

Giá trị nội dung: Bài ca ngất ngưởng thể hiện thái độ “ngất ngưởng” của Nguyễn Công Trứ - một thái độ sống vượt lên trên thế tục. Qua đó ông tỏ rõ ý thức về tài năng, phẩm chất và bản lĩnh của mình, đối kháng với bọn quan lại bất tài, vô lương thời bấy giờ.

Giá trị nghệ thuật: Bài thơ được viết theo thể ca trù, lời lẽ đùa cợt suồng sã nhưng rất hợp với “cái tôi” phóng khoáng, tài tử của Nguyễn Công Trứ. Tác giả sử dụng thủ pháp liệt kê, kết hợp với đối lập nhằm làm nổi bật ý nghĩa nội dung.

3. Bố cục: 3 đoạn

+ 6 câu đầu: danh vị, tài năng của nhà thơ khi ông làm quan.

+ 12 câu tiếp theo: khi ông cáo quan về hưu, phong cách sống khác đời.

+ Câu cuối: khẳng định tài năng và bản lĩnh của mình.

B. ĐỌC HIỂU TÁC PHẨM

1. Cảm hứng chủ đạo của bài thơ:

* Từ “ngất ngưởng” được sử dụng trong bài thơ:

- Làm tựa đề, gây chú ý, tạo ấn tượng mạnh.

- Bốn lần được nhắc lại trong bài, đi kèm với từ “tay, ông” hay so sánh “ngất ngưởng” như ông.

- Từ “ngất ngưởng” được sử dụng ở câu cuối của mỗi khổ có tác dụng nhấn mạnh.

* Hình ảnh “ngất ngưởng”:

- Cao, dễ đổ, dễ vỡ.

- Người say rượu, đi đứng xiêu vẹo, dễ ngã.

=> Diễn tả thái độ sống của một con người luôn vượt lên trên thế tục và đối lập với xung quanh.

2. 6 câu thơ đầu: lúc ông làm quan

Vũ trụ nội mạc phi phận sự

- Câu thơ sử dụng từ Hán Việt để khẳng định trách nhiệm, bổn phận của bản thân đối với đất nước.

- Thể hiện trách nhiệm của người làm trai, của người làm quan luôn lo lắng cho dân, cho nước.

Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng

- “Ông Hi Văn”: tác giả đã tưởng tượng một người khách thể hóa để tự giới thiệu về mình (đây là đặc điểm của văn học trung đại).

- “Tài bộ”: thể hiện niềm tự hào về tài năng, kiến thức của bản thân.

- Câu thơ sử dụng nghệ thuật đối: vũ trụ đối với lồng; cái bao lao rộng lớn đối với sự chật hẹp và tù túng, thể hiện thái độ tự hào pha chút mỉa mai.

- Ở 4 câu thơ này, ông đã kể lại việc đỗ đạt và các chức vụ từng nắm giữu tronng 28 năm làm quan của mình:

            + Sự nghiệp hiển hách: Thủ khoa, Tham Tán, Tổng Đốc Đông… Đây là các trọng trách mà ông từng đảm đương.

            + Văn võ song toàn: “Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng”.

=> Nghệ thuật liệt kê cho thấy ông thay đổi chức vị liên tục, không chịu ở yên một vị trí công việc nào quá lâu. Thể hiện sự tự hào cao độ về tài năng và công lao nhưng ông không “khoe” công trạng mà chỉ muốn khoe cốt cách tài tử phóng túng của mình.

3. 12 câu tiếp theo: khi ông cáo quan về hưu.

- Nguyễn Công Trứ lúc về hưu không có yến tiệc linh đình, ngựa quý vua ban, mà thay vào đó là:

- Ông cưỡi bò cái vàng mà lại đeo đạc ngựa, lấy mo cau che phần đuôi bò.

- Đi vãn cảnh chùa mà lại dắt theo ả đào (lúc này ông đã 70 tuổi).

=> Hai câu thơ đã thể hiện lên cái ngông của ông: sự tự do, phóng túng, thích gì thì làm nấy, sống theo sở thích cá nhân của mình. Điều đó khiến Bụt cũng phải bật cười:

- Ông để ngoài tai mọi lời khen chê, được mất của thiên hạ, lúc nào cũng giữ trọn tấm lòng phơi phới như đi trong ngọn gió mùa xuân:

- Cách sống không giống ai, không thoát tục và nhập tục, cũng không vướng tục: “Không Phật, không tiên, không vướng tục”. Ông là người có phẩm chất thanh cao.

- Trong cách đối nhân xử thế, ông luôn giữ trọn nghĩa vua tôi:

- Nguyễn Công Trứ là người luôn ý thức về tài năng và giá trị cá nhân, khao khát cuộc sống tự do, ngang tàng, phóng túng nhưng biết quý tiếng thơm để lưu danh muôn đời.

4. Câu thơ cuối: khẳng định tài năng và bản lĩnh của mình:

Trong triều ai ngất ngưởng như ông

- Cách so sánh để tự khẳng định mình: “trong triều” đối với “ông”; ý chỉ bọn quan lại và tự so sánh bọn họ với chính bản thân mình.

- Từ “ngất ngưởng” ở đây mang ý nghĩa cao mà vững chắc (đã thay đổi).

- Sự so sánh nhằm khẳng định một cá tính riêng: luôn trung hiếu, vẹn toàn.